Verklarende woordenlijst
Getallen 0-10
A B C D E F G H I J K L
M N O P R S T U V W Z
Getallen
2 Realiteiten: De 'conventionele realiteit' (zoals we die normaal waarnemen), en de 'ultieme realiteit' - dit is de uiteindelijke waarheid die direct wordt waargenomen/gerealiseerd door iemand die 'zelfloosheid' of 'de leegte' heeft gerealiseerd. Meer info.
3 Hogere trainingen: Ethiek, concentratie en wijsheid. Meer info.
3 Juwelen: De objecten van boeddhistische toevlucht: de Boeddha, de Dharma (zijn leer) en de Sangha (spirituele gemeenschap). Meer info.
3 Universele wetten (of 3 eigenschappen van het bestaan): Alle fenomenen zijn impermanent (anicca); al het bewuste leven wordt gekenmerkt door lijden of ontevredenheid (dukkha); er bestaat geen permanent bestaand zelf (anatta).
3 Vergiften: Ook wel de drie verstorende emoties genoemd: gehechtheid, boosheid en onwetendheid.
4 Edele waarheden: het ware lijden (dukkha), de ware oorzaak van het lijden, de ware opheffing, en het ware 8-voudige pad. Meer info.
4 Maatstaven: Wanneer je juist beoefent volgen er gevoelens van: geluk, compassie, liefde en enthousiaste volharding.
4 Onmetelijke gedachten: Vier positieve staten van de geest met grenzeloos potentieel: liefde, compassie, gelijkmoedigheid en de wens dat iedereen verlicht wordt.
5 Voorschriften: De belangrijkste ethische richtlijnen voor leken-boeddhisten: niet doden, niet stelen, geen seksueel wangedrag, geen schadelijke spraak (liegen, roddelen, verdeeldheid zaaien etc.), geen alcohol en drugs (bedwelmende stoffen die achteloosheid veroorzaken). Boeddhisten kunnen deze voorschriften als geloften nemen bij het nemen van toevlucht (boeddhist worden). Meer info.
6 Bestaanswerelden: Ervaringswerelden waar bewuste wezens leven, naar gelang hun acties uit het verleden (karma), van gunstig naar ongunstig: goden, halfgoden, mensen, dieren, hongerige geesten en hellen. Meer info.
6 Perfecties: In de Mahayana tradities wordt veel nadruk gelegd op het beoefenen van de zes perfecties: vrijgevigheid, ethiek, geduld, enthousiaste volharding, concentratie en wijsheid. De vier laatsten zijn vooral gerelateerd aan de beoefening van meditatie.
6 Zintuigen: In het boeddhisme gelden niet alleen de 'normale' zintuigen als zicht, smaak, tastzin, gehoor en reuk, maar ook het mentale bewustzijn als een zintuig.
7-delig gebed: Een traditioneel gebed waarin 7 beoefeningen gecombineerd worden: buigen, offeren, bekentenis, verheugen, de Boeddhas verzoeken te blijven om de leer te onderwijzen en toewijding. Zie ook deze gebeden.
8 Offergaven: Traditionele set van offergaven: drinkwater, waswater, bloemen, wierrook, licht, parfum, voedsel, muziek.
8-Voudig pad: als onderdeel van de 4 Edele Waarheden, omschreef de Boeddha het als essentieel om het spirituele pad correct te kunnen bewandelen dat we de volgende zaken op de juiste manier benaderen: spraak/communicatie, acties, handelingen, levensonderhoud, inspanning, bewustzijn, concentratie, motivatie/intentie, inzicht (in de realiteit).
- Drie fysieke schadelijke activiteiten: doden, stelen en seksueel wangedrag (overspel)
- Vier verbale schadelijke activiteiten: liegen, tweedracht zaaien, schelden en grove taal gebruiken, zinloos kletsen
- Drie mentale schadelijke activiteiten: hebzucht, kwaadwil, verkeerde zienswijzen
A
Abhidharmakosha: Klassieke boeddhistische tekst door Vasubandhu die gezien wordt als de eerste systematische benadering van boeddhistische filosofie, psychologie en cosmologie.
Absolute waarheid: zie uiteindelijke waarheid.
Ani (ook Ani-la): Tibetaanse aanspreektitel voor een non.
Arhat: Sanskriet voor een boeddhistische heilige die verlost is van ongecontroleerde wedergeboorte (samsara), en daarmee het 'nirvana' heeft bereikt. Meer info.
Arya: Persoon die de waarheid van de leegte direct gerealiseerd (ervaren) heeft. Meer info.
Atman: Sanskriet voor ziel - een term afkomstig uit het hindoeïsme. In het boeddhisme wordt het bestaan van een onveranderlijke atman ontkend.
Atisha Dipamkara Shrijnana: Belangrijke Indiase boeddhistische meester (982-1052) die in de 11de eeuw naar Tibet gegaan is, en daar een heropleving van het boeddhisme veroorzaakt heeft na een periode van vervolging door koning Langdharma.
Avalokiteshvara: (Tibetaans: Chenrezig). Een meditatieboeddha die vooral compassie/mededogen symboliseert. Een belangrijke boeddhavorm binnen het Tibetaans boeddhisme. De meest bekende mantra in Tibet is ook van Chenrezig: OM MANI PADME HOEM.
B
Bardo: Tibetaans voor 'tussenstaat', dit is de toestand tussen sterven en wedergeboorte. Meer info.
Basic Program: Onderdeel van het studieprogramma dat grondig op de filosofie en praktijk van het Tibetaans boeddhisme ingaat. Komt overeen met het Basic Program van de FPMT. Meer info.
Bestaanswerelden: Volgens het boeddhisme bestaan er veel verschillende werelden waar voelende wezens leven. Afhankelijk van wat deze wezens voor een soort ervaringen meemaken, worden de volgende ervaringswerelden beschreven: de drie 'lagere bestaanswerelden' met een hels bestaan, de zogenaamde hongerige geesten of preta's (geplaagd door honger en dorst) en dieren; daarnaast de drie 'hogere bestaanswerelden' met mensen, halfgoden en goden (die een hemels bestaan hebben). Al deze wezens bevinden zich binnen de cyclus van leven, dood en wedergeboorte. Meer info.
Bevrijding: Het vrij zijn van de cyclus van ongecontroleerde wedergeboorte (samsara), waarin problemen en pijn bestaan. Iemand die de bevrijding bereikt heeft is een Arhat of een Boeddha. Meer info.
Bewuste wezens (of voelende wezens): Wezens binnen het cyclische bestaan (samsara) die een geest/bewustzijn/gevoel bezitten. Dieren worden in het algemeen tot bewuste wezens gerekend, planten niet. Meer info.
Bewustzijn: zie geest
Bodhichitta: Sanskriet voor 'verlichtingsgeest'. De wens om alle bewuste wezens naar de verlichting te voeren, en daarom het Boeddhaschap willen bereiken. Dit is de motivatie van een Bodhisattva. Meer info.
Bodhisattva: Sanskriet voor 'verlichtingswezen'. Een persoon die de bodhicitta-motivatie heeft om alle voelende wezens naar de verlichting te willen voeren, en daarom het Boeddhaschap wil bereiken. Meer info.
Bodhisattva-gelofte: Er zijn in principe twee soorten bodhisattva geloften; de wensende bodhisattva-gelofte waarbij je het voornemen hebt om een boeddha te worden voor het welzijn van alle wezens, en de ondernemende bodhisattva-gelofte waarbij je invulling geeft aan de wens, door te trainen in de drie soorten morele zelfdiscipline van de bodhisattva's. Meer info.
Boeddha: Een volledig verlichte, ontwaakte, alwetende persoon die alle negatieve kwaliteiten heeft gezuiverd en alle positieve kwaliteiten volledig heeft ontwikkeld. Een Boeddha is niet meer gebonden aan de kringloop van ongecontroleerde wedergeboorte (samsara) en ervaart geen lijden (dukkha) meer. 'De Boeddha' verwijst meestal naar de historische Shakyamoenie Boeddha. Zie ook de pagina Boeddha.
Boeddhadharma: De leer van de Boeddha, binnen het boeddhisme ook vaak Dharma genoemd. Meer info.
Boeddhisme: Eén van de vier grootste wereldreligies, gebaseerd op de leringen van Shakyamoeni Boeddha die rond de 6e eeuw vóór onze jaartelling in India leefde en de allerhoogste staat van verlichting bereikte.
C
Chenrezig: zie Avalokiteshvara.
Compassie (of mededogen): De wens dat alle voelende wezens vrij zijn van problemen en lijden. Meer info.
Cyclisch bestaan: zie samsara. Meer info.
D
Dalai Lama: Spiritueel en politiek leider van het Tibetaanse volk. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is hij niet het hoofd van de Gelugpa traditie waartoe hij behoort. (Dat is de Ganden Tripa)
Dharma: Sanskriet woord met meerdere betekenissen, maar binnen het boeddhisme wordt er vooral de leer van de Boeddha mee aangeduid. Meer info.
Dharmabeschermer: Dharmabeschermers zijn traditioneel vaak toornige boeddhavormen. Speciaal Lid van het Maitreya Instituut - zie ook lidmaatschap.
Dier: Een voelend wezen binnen het cyclische bestaan (samsara) dat in de dierenwereld terecht is gekomen door onwetendheid en geplaagd wordt door de angst verslonden te worden, gebruikt te worden door bijvoorbeeld mensen, het niet kunnen uitdrukken van gevoelens etc.. Meer info.
Discovering Buddhism: zie Ontdek het boeddhisme.
Djenang: Tibetaans voor 'vervolgtoestemming'. Dit is een tantrische initiatie (toestemming) voor het beoefenen van een bepaalde meditatieboeddha (Yidam). Djenangs zijn eigenlijk vooral bedoeld voor mensen die al eerder een volledige initiatie ('wang') in dezelfde meditatieboeddha hebben ontvangen, of een initiatie in de hoogste klasse van tantra, die dan de volledige beoefeningen mogen doen. Mensen zonder zulke voorgaande initiaties mogen wel de meditaties doen, maar mogen zichzelf niet als boeddha mediteren/visualiseren. Als voorwaarde om een djenang te mogen ontvangen dient men toevlucht te nemen en vaak ook de bodhisattva geloften te nemen.
Djindak: Tibetaans voor 'sponsor' - bijzonder lid van het Maitreya Instituut - zie ook lidmaatschap.
E
Eerwaarde: Aanspreektitel voor gewijde monnik of non (in het Engels: Venerable).
F
FPMT: Foundation for the Preservation of the Mahayana Tradition, een wereldwijde Tibetaans boeddhistische organisatie opgericht door Lama Thubten Yeshe en met spiritueel directeur Lama Zopa Rinpoche. Het Maitreya Instituut is met de FPMT geaffilieerd. Meer info.
G
Ganden Tripa: de abt van het Ganden klooster en daarmee het hoofd van de Gelug traditie in het Tibetaans boeddhisme. Hij is de opvolger van Lama Tsong Khapa, de stichter van de Gelug traditie.
Gautama (Boeddha): De historische Boeddha (ook wel Shakyamoenie Boeddha of gewoon 'de Boeddha' genoemd) die rond 560 v.Chr werd geboren als Prins Siddharta in een klein koninkrijk in Noord-India. In de wereld buiten zijn paleis werd hij echter geconfronteerd met ziekte, ouderdom en dood. Dat was voor hem aanleiding om zijn koninklijk bestaan vaarwel te zeggen en op zoek te gaan naar de verlichting, de verlossing van het lijden. Zijn inzichten en ervaringen gaf hij door aan zijn leerlingen, zodat zij net als hij de verlichting kunnen bereiken. Meer info.
Gebedsmolen: zie Maniwiel.
Gebedsvlag: Het idee achter gebedsvlaggen is dat doordat de wind langs de gebeden op de vlag waait, deze gebeden verspreid worden over de wereld. De gebedsvlag heeft zijn oorsprong niet in het boeddhisme, maar in de Tibetaanse Bön traditie. Meer info.
Gebedsdag of feestdag: Traditionele dagen op de maankalender waarop bijzondere boeddhistische gebeurtenissen worden herdacht, vooral met gebedsdiensten. Meer info.
Geest: Een niet-materieel fenomeen dat waarneemt, denkt, herkent, ervaart en reageert op de omgeving. Dit omvat dus niet alleen ons denken, maar ook perceptie en zaken als emoties. In tegenstelling tot de Westerse gedachte dat onze geest (bewustzijn) een functie is van het brein, wordt de geest in het Boeddhisme gezien als een apart, niet-materieel fenomeen, dat ook blijft voortbestaan wanneer het lichaam sterft; dit vormt de basisgedachte achter wedergeboorte.
Gelug (of Gelugpa): Tibetaans voor 'het systeem van de deugdzamen'. Traditie binnen het Tibetaans boeddhisme, gestart door Lama Tsong Khapa. De andere belangrijkste Tibetaanse tradities zijn Nyingma, Kargyü en Sakya. Zijne heiligheid de Dalai Lama behoort tot de Gelug traditie.
Geshe: Hoogste studiegraad voor monniken van de Gelug traditie van het Tibetaans boeddhisme, te vergelijken met een doctoraat in theologie. Binnen de Geshe titel zijn er ook enkele graderingen, waarvan de Lharampa-graad de hoogste is. Soms wordt 'Geshe-la' gezegd, de 'la' is een toegevoegde beleefdheidsvorm in het Tibetaans. Deze titel was traditioneel uitsluitend voorbehouden aan monniken, maar sinds kort zijn ook de eerste nonnen tot Geshe benoemd.
Goden: (Sanskriet: deva, Tibetaans: lha) Voelende wezens binnen de cyclus van wedergeboorte (samsara) die tijdelijk in hemelse omstandigheden leven. In het boeddhisme wordt niet uitgegaan van het bestaan van een almachtige schepper God zoals in de joods-christelijk-islamitische traditie. Het woord god wordt in het Tibetaans echter ook vaak gebruikt om bijvoorbeeld een boeddha aan te duiden of zelfs een lokale geest, waardoor er makkelijk verwarring kan ontstaan. Meer info.
Goeroe (of Guru): Sanskriet voor 'spirituele leraar'. In het Tibetaans: lama. Meer info.
Goeroe poedja: Sanskriet voor een rituele gebedsdienst (poedja) toegewijd aan onze spirituele leraren (Goeroes). In het Tibetaans: Lama Chöpa. Meer info.
Gompa: Tibetaans voor klooster. 'Gom' in het Tibetaans betekent meditatie, 'pa' betekent in dit geval plaats. Deze term wordt in westerse centra gebruikt voor de belangrijkste meditatie-, gebeds- en lesruimte. (De meditatiehal in een klooster heet in het Tibetaans 'dü khang').
Guru: zie goeroe
H
Halfgod: (Sanskriet: Asura) Een voelend wezen binnen het cyclische bestaan (samsara) in een bestaanswereld die de goden benaderd, maar een halfgod wordt vooral geplaagd door jaloezie. Meer info.
Hartsoetra: Korte, maar zeer belangrijke en vaak gereciteerde soetra over de uiteindelijke realiteit (leegte). Zie de tekst.
Hel: Een bestaanswereld binnen de cyclus van ongecontroleerde wedergeboorte (samsara), wat gekenmerkt wordt door voortdurend extreem lijden en vrijwel geen plezier of geluk. Meer info.
Hemel: Een bestaanswereld binnen de cyclus van ongecontroleerde wedergeboorte (samsara) als zogenaamde 'god', wat gekenmerkt wordt door voortdurend geluk en vrijwel geen lijden. Meer info.
I
Initiatie: Toestemming voor een bepaalde vadjrayana beoefening. De meest bekende soorten initiaties zijn de 'wang' - een volledige initiatie, en de 'djenang' - een vervolgtoestemming.
J
Jenang: zie djenang.
Jonang: Een school binnen het Tibetaans boeddhisme die tot het begin van de 21ste eeuw in het westen nauwelijks bekend was. Deze school wordt (nog) niet tot de belangrijkste scholen gerekend, maar is invloedrijk in het oosten van Tibet. De Jonang school is vooral bekend om de intensieve beoefening van de Kalachakra tantra.
K
Kalachakra: Letterlijk 'tijds-wiel'. Een belangrijke boeddhavorm binnen de hoogste klasse van tantra. Vooral bekend om de massale opkomst van mensen bij grote initiaties door bijv. z.h. de Dalai Lama. Wordt vaak geassocieerd met wereldvrede en de Tibetaanse kalender.
Kargyu: Eén van de vier belangrijkste scholen binnen het Tibetaans boeddhisme.
Karma: Sanskriet voor 'actie'. In de wijdere zin wordt hiermee verwezen naar een natuurwet die verklaart dat negatieve acties tegenover andere voelende wezens negatieve gevolgen voor de dader hebben, en dat positieve acties tegenover andere voelende wezens positieve gevolgen voor de dader hebben. Meer info.
L
Lama: Tibetaans voor 'spirituele leraar' (Goeroe in het Sanskriet). Niet iedere monnik of non wordt beschouwd als lama, en een lama hoeft niet per se monnik of non te zijn. Meer info.
Lama Thubten Yeshe (1935-1984): De oprichter van de FPMT, een van de eerste Tibetaanse leraren die veel met westerlingen in contact kwam. Meer info.
Lama Thubten Zopa Rinpoche: De huidige spiritueel directeur van de FPMT, leerling van Lama Thubten Yeshe. Meer info.
Lama Tsong Khapa (1357 - 1419): Belangrijke Tibetaanse meester en oprichter van de Gelug traditie.
Lam Rim: Tibetaans voor 'stadia van het pad'. Een systematische presentatie van de leringen van de Boeddha. Voor het eerst in deze vorm gepresenteerd door de Indiase meester Atisha (982 - 1054), en vooral verder ontwikkeld in de Gelug traditie van het Tibetaans boeddhisme. Meer info.
Leegte: (Sanskriet: Shunyata) Filosofisch begrip uit het boeddhisme dat de uiteindelijke realiteit beschrijft. Het betekent niet de leegte zoals in een vacuum, maar het ontbreken van enkele eigenschappen die we normaal aan de realiteit toeschrijven. Een directe realisatie (ervaring) van de leegte vormt de basis om aan de ongecontroleerde cyclus van wedergeboorte (samsara) te kunnen ontsnappen. Meer info.
Lekengeloften: De geloften die men kan nemen bij het nemen van toevlucht. Meer info.
Liefde (of liefdevolle vriendelijkheid): De wens dat voelende wezens gelukkig zijn. Meer info.
Lijden: (Sanskriet: Dukkha) In het Boeddhisme worden drie soorten lijden genoemd; de eerste is 'lijden van lijden', oftewel de onprettige ervaring van pijn en problemen; de tweede is 'lijden van verandering', oftewel het feit dat ook de prettigste ervaring maar van voorbijgaande aard is; en als derde is er het 'allesdoordringende lijden', dit is het feit dat zolang we in de cyclus van ongecontroleerde wedergeboorte vastzitten, er altijd onzekerheid is en problemen en pijn zomaar kunnen ontstaan. Meer info.
Lo Djong: Tibetaans voor 'gedachtetraining', een belangrijk studieonderwerp in de Tibetaanse kloosters en onderdeel van het Basic Program.
Lo Rig: Tibetaans voor 'geest en cognitie', een belangrijk studieonderwerp in de Tibetaanse kloosters dat de basis vormt voor de boeddhistische psychologie, en een onderdeel van het Basic Program.
M
Mahayana: Sanskriet voor 'groot voertuig'. Binnen het boeddhisme één van de twee grote stromingen, de andere wordt Hinayana ('bescheiden voertuig') of liever Theravada genoemd, heden ten dage vertegenwoordigd door de Theravada traditie. Het Tibetaans boeddhisme wordt tot het Mahayana gerekend, en binnen het Mahayana tot het Tantrayana of Vadjrayana. Meer info.
Mahayana geloften: Traditionele geloften die voor 24 uur genomen kunnen worden. Meer info.
Maitreya: De toekomstige Boeddha, maar ook een voormalige leraar en discipel van Shakyamoenie Boeddha.
Mala: Kralensnoer om gebeden of mantra's te tellen.
Mandala: Sanskriet voor 'cirkel'. 1. Het traditionele beeld van het universum in de boedhistische cosmologie, 2. De symbolische afbeelding van de zuivere wereld die een Boeddha ervaart, waarin iedereen gelukkig is en geen lijden ondergaat, 3.
Mandala offerande: Symbolische offerande van het hele universum. Zie mandala offerande.
Mani of mani-mantra: Kort voor de mantra van Avalokiteshvara: OM MANI PADME HOEM
Manjushri: Meditatieboeddha die vooral wijsheid symboliseert. Manjushri was ook een belangrijke leerling van de historische Boeddha. Zie ook de Lofzang op Manjushri.
Maniwiel: Tibetaanse gebedsmolen, genoemd naar de 'Mani-mantra' waarmee deze gebedsmolens vooral mee gevuld zijn. Zie ook de voordelen van gebedsmolens en het ritueel. Meer info.
Mantra: Sanskriet voor 'denkgereedschap'. Meestal korte zin in het Sanskriet om de geest van verstorende emoties te beschermen. Een zeer bekende mantra uit het Tibetaans boeddhisme is OM MANI PADME HOEM, een nauwelijks te vertalen spreuk met een zeer uitgebreide symbolische betekenis.
Masters Program: Zeer uitgebreid studieprogramma dat gegeven wordt in enkele FPMT-centra in de wereld. Meer info.
Mededogen (of compassie): In het boeddhisme: de wens dat voelende wezens vrij zijn van lijden. Meer info.
Medicijnboeddha: Een meditatieboeddha die vooral heling/genezing symboliseert. Traditioneel worden maandelijks gebedsdiensten (poedja's) georganiseerd die zich richten op deze boeddhavorm, met name op dagen met volle en nieuwe maan.
Meditatie: Het equivalente Tibetaanse woord 'gom' betekent gewenning, of bekend worden met. Het refereert aan de gewenning aan positieve en realistische staten van de geest. Meer info.
Monnik: Kloosterling die volgens de instructies in de boeddhistische vinaya teksten tot monnik gewijd is. Meer info.
N
Nagarjuna: Belangrijke boeddhistische filosoof die rond 150-250 AD in India leefde. Hij was de grondlegger van de Madhyamaka (middenweg) filosofie die vooral in het Mahayana boeddhisme werd overgenomen.
Negatieve emoties: zie Verstorende emoties.
Nirvana: (Sanskriet) Berustende bevrijding. De staat van een Arhat, vrij van de cyclus van wedergeboorte en lijden. Een Arhat is echter niet alwetend zoals een Boeddha, die in de staat van Parinirvana verkeert. Meer info.
Non: Vrouwelijke kloosterling die volgens de instructies in de boeddhistische vinaya teksten tot non gewijd is. Meer info.
Nyingma: (Tibetaans voor Oudere school) De oudste van de vier belangrijkste boeddhistische scholen binnen het Tibetaans boeddhisme
O
Ontdek het boeddhisme: Onderdeel van het Maitreya studieprogramma, geschikt voor mensen die eens willen kennismaken met het Tibetaans boeddhisme, maar vooral ook bedoeld voor mensen die een stevige basis willen leggen voor nadere studie en beoefening. Discussies en meditaties maken deel uit van de lessen. In de cursus komen veertien kernonderwerpen uit het Tibetaans boeddhisme aan bod. Dit is het Nederlandse equivalent van het FPMT Discovering Buddhism program. Meer info.
Onwetendheid: Binnen het boeddhisme worden twee soorten onwetendheid genoemd; de normale onwetendheid van iets niet weten of willen weten, en de tweede soort onwetendheid is over het niet kennen/begrijpen van de leegte, oftewel de ware aard van onszelf en de wereld.
P
Parinirvana: De allerhoogste staat van een Boeddha, vrij van de cyclus van wedergeboorte (samsara), lijden en onwetendheid.
Poedja: Sanskriet voor gebedsdienst of offerceremonie. Meer info.
Preta: (Sanskriet) Geobsedeerd wezen. Een voelend wezen binnen het cyclische bestaan van wedergeboorte (samsara) dat vooral gekweld wordt door obsessies zoals onstilbare honger en dorst. Meer info.
Q R
Reïncarnatie zie wedergeboorte
Retraite: Periode van afzondering van de buitenwereld, om zich geheel te kunnen concentreren op de religieuze beoefening. Meer info.
Rinpoche: Tibetaans voor 'waardevolle', een titel die gebruikt wordt voor zeer gerespecteerde leraren (lama's). Deze titel wordt vooral vaak gebruikt voor leraren die een herkende wedergeboorte zijn van een erkende gerealiseerde leraar, maar dit is echter niet altijd zo; zo wordt een abt van een klooster ook vaak Rinpoche genoemd.
S
Sadhana: Sanskriet voor een specifieke (meestal tantrische) beoefening.
Sakya: Eén van de vier belangrijkste scholen binnen het Tibetaans Boeddhisme.
Samadhi (Pali): (Skt. samādhi; Tib. tingédzin; Wyl. ting nge ‘dzin) wordt vaak vertaald als meditatieve absorptie of éénpuntige concentratie. Het betekent in het boeddhisme een geconcentreerde, ontspannen, naar binnen gerichte aandacht of meditatie, die voor een langere periode gehandhaafd is. Het Sanskrit samādhi betekent 'dingen bijeen houden'. Het Tibetaanse tingédzin betekent, 'goed vasthouden' en 'zonder afleiding', dus er is geen beweging. Een alternatieve omschrijving is het 'samenkomen van de geest' of 'eenpuntigheid van geest'.
Samantabhadra: Een Boeddha die vooral bekend is vanwege zijn bijzonder uitgebreide offergaven en toewijdingen.
Samsara: Sanskriet voor de cyclus van leven, dood en geboorte waarbij we ongecontroleerde wedergeboortes ervaren onder invloed van verstorende emoties en karma. Het proces ontstaat door onwetendheid en is getekend door problemen en lijden. Meer info.
Sangha: Sanskriet voor spirituele gemeenschap. In de meest beperkte zin, de gemeenschap van Arhats (mensen die de verlichting hebben bereikt), ook gebruikt voor monniken en nonnen, of zelfs in het algemeen als de boeddhistische gemeenschap. Meer info.
Shakyamoeni (Boeddha): De historische Boeddha (ook wel Gautama Boeddha of gewoon 'de Boeddha' genoemd) die rond 560 v.Chr werd geboren als Prins Siddharta in een klein koninkrijk in Noord-India. Als Indiase prins had hij een zeer comfortabel, rijk en zorgeloos leven. In de wereld buiten zijn paleis werd hij echter geconfronteerd met ziekte, ouderdom en dood. Dat was voor hem aanleiding om zijn koninklijk bestaan vaarwel te zeggen en op zoek te gaan naar de verlichting, de verlossing van het lijden. Zijn inzichten en ervaringen gaf hij door aan zijn leerlingen, zodat zij net als hij de verlichting kunnen bereiken. Meer info.
Shamatha: (Skt. śamatha; Tib. shyiné; Wyl. zhi gnas) of 'kalmte' ('calm abiding', ‘peacefully remaining’ or ‘tranquillity meditation’). Shama betekent vrede, tha betekent ‘verblijven’ of ‘stabiliteit’. Shyi betekent ook vrede, né is zijn of verblijven. Er zijn twee centrale types meditaties in het boeddhisme: shamatha en vipashyana. De methode van kalmte werkt met de conceptuele geest. Wanneer je in staat bent daar voorbij te gaan en het domein van de wijsheid van zelfloosheid of de leegte bereikt, wordt het vipashyana (Skt.) of helder inzicht genoemd.
Shantideva: Belangrijke boeddhistische meester uit India in de 8ste eeuw. Zijn bekendste werk is de Bodhisattvacharyavatara; 'Het pad van de bodhisattva-krijger' of 'Beoefeningen van bodhisattva's'.
Soetra: Boeddhistische tekst met onderricht van de Boeddha.
Shunyata: Sanskriet voor het boeddhistische concept van leegte of zelfloosheid. Een directe realisatie (ervaring) van shunyata vormt de basis om van de ongecontroleerde cyclus van wedergeboorte (samsara) te kunnen ontkomen. Meer info.
Stoepa: Boeddhistisch monument waarin oorspronkelijk de relikwieën van de Boeddha werden geplaatst. Meer info.
T
Tantra: Sanskriet voor 'continuïteit' of 'stroom'. 1. In het algemeen het systeem van meditatie zoals in de tantrische teksten beschreven wordt. 2. Een geschrift dat tantrische beoefeningen beschrijft. Deze boeddhistische leringen worden ook Tantrayana, Mantrayana, Vadjrayana of 'geheime leer' genoemd. De methodes bevatten veel symboliek, meditatie en vooral een goede begeleiding door een gekwalificeerde leraar is essentieel. Meer info.
Tantrayana of vadjrayana: Sanskriet voor het tantrische voertuig. Een school binnen het Mahayana boeddhisme die zich met tantra bezighoudt. Meer info.
Tara: Vrouwelijke meditatieboeddha, vaak symbolisch voor wijsheid en juiste actie. Traditioneel worden maandelijks gebedsdiensten (poedja's) georganiseerd die zich richten op deze boeddhavorm, met name op de achtste van de Tibetaanse maand. Er bestaan verschillende vormen van Tara, zie bijvoorbeeld de De lofzang aan de 21 Tara's.
Thangka: Tibetaanse rolschildering, meestal met boeddhistisch motief. Er worden regelmatig thangka schildercursussen georganiseerd in Amsterdam en Loenen. Meer info.
Tibetaans boeddhisme: Boeddhistische traditie die vanuit India werd ingevoerd naar Tibet. Het wordt gerekend tot het Mahayana boeddhisme en bevat veel elementen van boeddhistische tantra. Tibetaans boeddhisme vind je ook in Nepal, Bhutan, Mongolië, China en enkele provincies van Rusland. Meer info.
Toevlucht nemen: Boeddhist worden; men 'neemt toevlucht' oftewel stelt vertrouwen in de Boeddha, zijn leringen (Dharma) en de spirituele gemeenschap (Sangha). Meer info.
Toelkoe of tulku: Tibetaans voor 'Emanatie-lichaam'. Een titel gebruikt voor grote boeddhistische meesters die controle hebben over hun wedergeboorte.
Toewijden: Na een positieve activiteit kun je met verheugen en toewijden de opgewekte positieve energie een duidelijke richting geven. Zie bijvoorbeeld enkele traditionele toewijdingsgebeden.
Tsatsa: Tibetaans woord voor een klei-figuur met boeddhistische afbeeldingen. Meer info.
Tsong Khapa (1357 - 1419): Belangrijke Tibetaanse meester en oprichter van de Gelug traditie in Tibet.
U
Uiteindelijke waarheid: (of ultieme waarheid) De waarheid die een Arhat of Boeddha direct realiseert, ook wel de leegte of zelfloosheid genoemd. Meer info.
V
Vadjra of vajra: Ritueel voorwerp, van oorsprong een soort scepter. Het woord wordt ook wel vertaald als diamant, om onvernietigbaarheid uit te drukken. Meer info.
Vadjrayana, ook Vajrayana, Tantrayana of Mantrayana: Sanskriet voor het tantrische voertuig, oftewel de boeddhistische methode die tantra gebruikt. Een school binnen het Mahayana boeddhisme die zich met tantra bezighoudt. Dit duidt vooral op het Tibetaans boeddhisme, hoewel er ook in Nepal, Japan en China restanten van boeddhistische tantra beoefening aanwezig zijn. Meer info.
Venerable: Engelse aanspreektitel voor monnik of non - in het Nederlands is dit 'eerwaarde'.
Verlichting: Iemand die Nirvana (de bevrijding van de cyclus van ongecontroleerde wedergeboorte) bereikt heeft wordt verlicht genoemd. Dit geldt voor een zgn. Arhat. De hoogste staat van verlichting is de staat van een Boeddha. Meer info.
Verlichtingsgeest: De wens om voor het welzijn van alle voelende wezens zelf boeddha te worden, ook bodhicitta genoemd in het Sanskriet. Meer info.
Verstorende emoties: Misvattingen en de resulterende verstoorde staten van de geest. Verwarde mentale staten die de oorzaken zijn van problemen en lijden, en obstakels vormen voor bevrijding (verlichting). Ze verstoren onze geestelijke rust en zorgen dat we schadelijk handelen voor onszelf en anderen. De drie belangrijkste verstorende emoties zijn: begeerte of gehechtheid, woede en onwetendheid. Andere voorbeelden zijn: trots, twijfel, jaloezie en verkeerde zienswijzen, die meestal zijn opgebouwd uit één of meer van de drie belangrijkste verstorende emoties.
Vinaya: Sanskriet voor de sectie uit de leringen van de boeddhistische canon die onder andere handelt over ethisch gedrag en de regels voor kloosterlingen.
Vipassana (Pali): zie Vipashyana (Skt.).
Vipashyana: (Skt. vipaśyanā; Pali Vipassana, Tib. lhaktong; Wyl. lhag mthong) helder inzichtsmeditatie. Vi is kort voor vishesa, dat speciaal, superieur of specifiek betekent. Pashyana betekent zien of kijken. Lhak is uniek en tong betekent zien. Dus het betekent: op een bijzonder heldere manier dingen zien. Er zijn twee centrale types meditaties in het boeddhisme: shamatha en vipashyana. De methode van kalmte werkt met de conceptuele geest. Wanneer je in staat bent daar voorbij te gaan en het domein van de wijsheid van zelfloosheid of de leegte bereikt, wordt het vipashyana (Skt.) of helder inzicht genoemd.
Voelende wezens: Levende wezens binnen de kringloop van de cyclus van ongecontroleerde wedergeboortes (samsara) die een geest/bewustzijn/gevoel bezitten. In het algemeen worden dieren tot voelende wezens gerekend, maar planten niet. Ook goden, halfgoden, pretas en hellewezens zijn voelende wezens. Meer info.
W
Wang: Tibetaans voor een volledige initiatie in tantra, of toestemming voor een specifieke beoefening binnen het vadjrayana.
Wedergeboorte: Het geloof in het boeddhisme dat de geest een voortgang van bewustzijn is en sinds beginloze tijden verschillende vormen (levens) aanneemt. Of we goede of slechte ervaringen meemaken hangt af van ons karma (acties) uit het verleden. Ongecontroleerde wedergeboorte (samsara) kan volgens het boeddhisme alleen gestopt worden door de directe realisatie van de ultieme waarheid van de leegte. Meer info.
Wijsheid: in het boeddhisme wordt onderscheid gemaakt tussen de wereldse wijsheid (wijsheid van acties in het 'alledaagse leven'), en ultieme wijsheid: de wijsheid van zelfloosheid of leegte. Deze laatste wijsheid doorziet de ware natuur van de werkelijkheid die voor ons normaal gesproken verborgen is. De realisatie van deze ultieme wijsheid maakt het mogelijk de bevrijding van wedergeboorte en zelfs het boeddhaschap te bereiken. Meer info.
X Y
Yidam: Tibetaans voor meditatieboeddha. Dit is een boeddhavorm waar men bij beoefeningen van het Vadjrayana (tantra) op mediteert.
Yoga: Sanskriet, letterlijk: beoefening. Dit heeft in het Boeddhisme meestal weinig te maken met de populaire Indiase bewegingsleer.
Yogi, yogini: letterlijk beoefenaar (mannelijk, vrouwelijk)
Z
Zandmandala: Een zandmandala is een symbolische weergave in gekleurd zand van een zuivere wereld zoals een Boeddha die ervaart, waarin iedereen gelukkig is en geen lijden ondergaat. Meer info.
Zelfloosheid: Belangrijk begrip in het boeddhisme dat de onveranderlijke 'atman' (Sanskriet) ofwel 'ziel' of 'zelf' uit het hindoeïsme ontkent. Dit is de kern van de filosofie van de leegte of zelfloosheid. Meer info.
Zuiveren, zuivering: Neutraliseren van de schadelijke lading van mentale indrukken die zijn overgebleven na het verrichten van schadelijke activiteiten (karma) met lichaam, spraak of geest, die tot vervelende gevolgen leiden. Meer info.
Zwart voedsel: Tijdens het nemen van bijvoorbeeld de Mahayana geloften of sommige tantrische beoefeningen in Kriya tantra is het eten van zgn. zwart voedsel niet toegestaan. De interpretaties hiervan verschillen enigszins, maar het betekent vooral geen vlees, vis, eieren, uien en knoflook.