Toevlucht, het nemen van een veilige richting
Door Dr. Alex Berzin.
Vertaling door Sander Tideman
Dr. Alex Berzin staat bekend als een van de meest vooraanstaande vertalers van het Tibetaans boeddhisme. Onder auspiciën van zijn leraar Tsenshap Serkong Rinpoche heeft hij vele boeddhistische termen op een geheel eigen wijze vertaald die de Boeddha-dharma in een veelal duidelijker en verfrissend daglicht stellen. Dit komt onder andere tot uiting in de vele boeken over het Tibetaans boeddhisme van zijn hand.
Inhoud:
- De vier ware levensfeiten
- Onszelf en ons leven serieus nemen
- Veilige richting (toevlucht) en de boeddha-natuur
De vier ware levensfeiten
Ten einde de boeddhistische meditatietechnieken te begrijpen en te waarderen en als we daartoe aangetrokken zijn te beoefenen, moeten we ze in de juiste context zien. Laten we beginnen deze context te schetsen op basis van de vier "levensfeiten" die Boeddha realiseerde en onderwees. En welke alle aryas, of hoogontwikkelde wezens —Edele Wezens— als waarheid ervaren. Zij worden gewoonlijk de "Vier Edele Waarheden" genoemd.
De Boeddha, die 2500 jaar geleden in India leefde, was iemand die zichzelf bevrijdde van alle verwarring en zodoende bij machte was zijn gehele potentieel aan te wenden ten behoeve van alle voelende wezens. Hij bereikte de staat van verlichting door de werkelijkheid of de waarheid te begrijpen.
De waarheid van het lijden
Allereerst stelde hij de waarheid van het lijden vast. De gebruikelijke manier om dit uit te drukken, "het leven is lijden", klinkt echter nogal onheilspellend en pessimistisch. Het brengt de bedoeling niet helemaal over. De Boeddha stelde eigenlijk vast dat niemand die het leven in alle eerlijkheid beschouwd, kan ontkennen dat het leven moeilijk is.
Niets in het leven is eenvoudig. Het is niet makkelijk om in de maatschappij te leven, voldoende geld te verdienen of een gezin te onderhouden en kinderen groot te brengen. Alsof deze normale aspecten van ons bestaan ons niet al voldoende hoofdbrekens bezorgen, hebben we de neiging onnodig nog meer gecompliceerd te maken. Wij worden bijvoorbeeld zo nerveus of bezorgd over alles wat ons te doen staat, dat we de uitdagingen in het leven niet zonder schrammen doorstaan. Omdat we zo gespannen zijn maken we niet alleen ons eigen leven, maar ook dat van anderen, tot een hel.
De waarheid van de oorzaken van lijden
Boeddha heeft uitgelegd dat de meest wezenlijke oorzaak van deze onnodige moeilijkheden onze onachtzaamheid of "onwetendheid" is. Dit is het tweede ware levensfeit: de ware oorzaak van het lijden. Onwetendheid kan betrekking hebben op de oorzaken en gevolgen van onze handelingen, of op de werkelijkheid, of op beiden doordat we ons er eenvoudigweg niet bewust van zijn of ze op een verkeerde wijze waarnemen. Waarnemen of vaststellen (of begrijpen) betekent de cognitie van een object op een bepaalde manier. Omdat het op een onjuiste manier waarnemen van de werkelijkheid de wezenlijke oorzaak is van onze problemen in het leven, zullen we onwetendheid in dit verband als "verwarring over de werkelijkheid" omschrijven.
Aangezien we in de war zijn over de werkelijkheid, voelen we ons automatisch onzeker en zijn we nerveus en gespannen. We maken enorme problemen van de gewone dingen van het leven, zoals het in de me staan of de kinderen op tijd in bed krijgen, waardoor we ons voortdurend opgejaagd voelen. Natuurlijk moeten we ons leven serieus nemen en onze verantwoordelijkheden dragen, maar er is geen enkele reden om onszelf te onderwerpen aan neurotisch zorgen of chronische stress. Dit verhindert ons om effectief met het leven om te gaan en leidt zeker niet tot tevredenheid en geestelijke rust. Zoals de Indiase meester Shantideva in de achtste eeuw zei: "Als er een probleem in het leven is dat kan worden opgelost, waarom maak je je dan zorgen? Los het dan op. Maar als er iets is dat niet kan worden opgelost, maak je dan ook geen zorgen, want dat heeft geen zin". Als we gespannen zijn, in een bepaalde situatie zoals bijvoorbeeld de ochtendspits op weg naar kantoor of zomaar vanwege een onbestemd slecht humeur, dan zijn we geneigd de spanning naar buiten toe te uiten, te extremaliseren. We geven er uitdrukking aan en geven het daarbij misschien door aan anderen. Wat nog belangrijker is, op een dieper niveau nemen we de spanning waar als iets dat solide is en projecteren hem op alle situaties waarin we verkeren. Onze geest laat de ochtendspits en zelfs het 's ochtends opstaan verschijnen als een solide, vreselijke opgave. Het laat ze verschijnen alsof zij van nature werkelijk en inherent stress veroorzaken, onafhankelijk van de geest die het ervaart. Behalve dat onze geest automatisch en onbewust verschijnselen op deze wijze manifesteert, omringen we de verschijningen vaak met morbide en zich onweerstaanbaar herhalende gedachten, die het werkelijke bestaan van deze verschijnselen lijken te bevestigen. Alles voelt zo gespannen en gestrest, dat het lijkt alsof het leven als een vossenklem, ergens "daarbuiten" ons bestaat, een klem die ons stevig en onlosmakelijk in zijn wrede greep houdt.
Boeddha heeft uitgelegd dat deze verwarring —onze inbeelding dat alles bestaat op de manier waarop onze geest het laat verschijnen— de meest wezenlijke oorzaak is van onze ellende. Hierdoor maken we de moeilijke kanten van het leven nog moeilijker voor onszelf.
Het dringt niet tot ons door dat spanning slechts de ervaring van een situatie is, want het lijkt een werkelijk en inherent onderdeel van de situatie te zijn. Als situaties inherent op zichzelf spanningen zouden veroorzaken, dan zouden wij er niets aan kunnen doen. Maar als wij de situatie als een persoonlijke ervaring bezien, dan kunnen wij ontdekken dat spanning wordt veroorzaakt door een samenspel van vele psychologische factoren en niet onoverkomelijk is. Tenzij wij dit goed begrijpen, hebben wij onszelf veroordeeld tot oneindig veel spanning en zorgen.
Natuurlijk is het moeilijk om in een drukke stad te wonen en dagelijks opgesloten te zijn in verkeersdrukte, lawaai en vervuiling, of zelfs het gevaar te lopen te worden beroofd of aangerand. Niemand kan dat ontkennen. Maar als wij de stad bezien met een star, concreet mentaal beeld van een vreselijke, beangstigende plaats "daarbuiten" onszelf, als ware het een monster dat ons kleine, arme ik "hierbinnen" bedreigt, dan maken wij ons leven in de stad nog moeilijker. De stad die in ons hoofd bestaat en die wij op de straten projecteren lijkt nog concreter en meer solide dan het feitelijke beton van de straten. Op deze manier is het geloof dat ons mentale beeld de werkelijkheid vertegenwoordigt de ware veroorzaker van de spanningen en zorgen. Helaas beschouwen velen niet alleen de plaats waarin zij leven, maar alles in het leven op deze manier.
De waarheid van het stoppen van lijden
Boeddha heeft onderwezen dat het niet onvermijdelijk is dat wij zulke pijnlijke syndromen ervaren. Het is mogelijk deze syndromen en hun oorzaken te stoppen, niet slechts tijdelijk, maar voor altijd. Dit stoppen of beëindigen, oftewel de totale verwijdering ervan, is het derde "levensfeit" dat de Boeddha onderwees, de waarheid van het opheffen van het lijden en haar oorzaken. Als wij de telkens terugkerende oorzaken van het lijden verwijderen, dan zullen we zeker het lijden dat het gevolg zou zijn van de oorzaken niet hoeven te ervaren. Zonder oorzaak kan er geen gevolg zijn. Omdat bovendien de wezenlijke oorzaak van ons lijden de verwarring is die ons doet geloven dat de verschijnselen bestaan op de onmogelijke wijze waarop onze geest zij doet verschijnen, is het mogelijk deze terugkerende wezenlijke oorzaak weg te nemen. Dit komt omdat verwarring niet kan worden geverifieerd. Het is geworteld in een fantasie, niet in de werkelijkheid, en mist daarmee een stabiele onderbouwing die nader kritisch onderzoek kan weerstaan. Daarom kan het ware stoppen werkelijk plaats vinden.
De waarheid van de methode om het lijden te stoppen
Teneinde het werkelijke stoppen van onze problemen en hun oorzaken te verwezenlijken, moeten we er echter wel actief iets aan doen. Anders zullen we, ten gevolge van onze sterke gewoonte, eindeloos doorgaan ons leven te verpesten, bijvoorbeeld door elke keer opnieuw spanningen te creëren. Omdat de wezenlijke oorzaak van ons lijden een onwetende of verwarde geestestoestand is, dienen we deze definitief te vervangen door een niet-verwarde heldere toestand van de geest zodat de verwarring niet meer kan terugkeren. De niet-verwarde, heldere toestand van de geest waarmee wij de werkelijkheid kunnen zien, is het vierde levensfeit van de Boeddha —het ware pad van de geest. Het is daarom niet voldoende om het probleem van spanning of stress te maskeren door bijvoorbeeld ontspannende medicijnen of een borrel te nemen. We moeten ons ontdoen van de verwarring op basis waarvan wij geloven dat de spanning ergens "daarbuiten" bestaat. Wij moeten deze vervangen door een juist begrip, bijvoorbeeld door het inzicht dat de spanning een creatie is van onze eigen geest.
Het is veel eenvoudiger de houding van onze geest te veranderen, dan de gehele wereld te veranderen. Om Shantideva weer aan te halen, zoals hij over geduld sprak: "Het is onmogelijk om de gehele oppervlakte van de wereld te bedekken met leer. Maar als wij onze voetzolen met leer bedekken dan bereiken we hetzelfde effect". Het is daarom van groot belang dat als wij onszelf willen bevrijden van problemen en anderen zo veel mogelijk van dienst willen zijn, wij de werkelijke natuur van de verschijnselen die wij ervaren doorgronden in relatie tot de geest. De boeddhistische leer biedt effectieve en geavanceerde technieken om dit doel te bereiken.
Onszelf en ons leven serieus nemen
Als het eerste ware levensfeit is dat het leven in het algemeen niet makkelijk is, dan moeten we allerminst verwachten dat het doorgronden van de natuur van de geest eenvoudig is. De ware natuur van de geest, op welk niveau dan ook, is niet erg duidelijk. Het is zelfs extreem lastig om de geest als zodanig te identificeren en herkennen. Alleen al om een poging daartoe te wagen, hebben we een sterke motivatie nodig. We dienen duidelijk voor onszelf te weten waarom wij de natuur van de geest willen zien. Laten we de boeddhistische presentatie over de verschillende stadia van motivatie even op een rijtje zetten. We zullen die stadia moeten doorlopen, teneinde optimaal succes te behalen in deze onderneming.
De basis van elk niveau van spirituele motivatie is het serieus nemen van onszelf en de kwaliteit van ons leven. De meeste mensen staan 's morgens op om vervolgens naar hun werk of school toe te gaan, of blijven thuis om voor het huishouden en de kinderen te zorgen. Aan het eind van de dag zijn ze moe en proberen ze te ontspannen door misschien een biertje te nemen en televisie te kijken. Uiteindelijk gaan ze slapen, en staan ze de volgende dag op om het ritueel te herhalen. Zij spenderen hun hele leven aan het verdienen van geld om een gezin te onderhouden en ze proberen elk plezier of geluk dat zich aandient te pakken te krijgen.
Hoewel de meeste mensen niet bij machte zijn de structuur van hun leven te veranderen, voelen zij zich evenmin in staat de kwaliteit van de wijze waarop zij deze structuur ervaren te veranderen. Het leven heeft hoogtepunten, en vele dieptepunten, en het geheel is erg moeizaam. Zij voelen zich een minuscuul onderdeel van een of ander gigantisch mechanisme waar zij niets aan kunnen doen. Zij gaan daarom op een mechanische, passieve wijze door het leven, zoals een passagier op een zich levenslang voortsnellend bootje dat op de golven heen en weer en naar boven en beneden gaat, waarbij zij ervan uitgaan dat niet alleen de route maar ook de spanning en zorgen een onvermijdelijk onderdeel zijn van de eindeloze tocht.
Het leven zo te ervaren kan inderdaad heel bedrukkend en deprimerend zijn, ondanks de enkele plezierige kanten die er zijn. Het is daarom van levensbelang dat wij er wat aan doen. Door ons elke avond in drank te verliezen, of ons te laten entertainen en afleiden door voortdurend muziek en de televisie aan te hebben, of onophoudelijk met computerspelletjes bezig te zijn zodat we nooit hoeven na te denken over ons leven, zullen de problemen niet doen verdwijnen. Wij moeten onszelf serieus nemen. Dit houdt in dat we onszelf als een menselijk wezen respecteren. Wij zijn niet slechts een stukje van een machine of hulpeloze passagiers op een tocht door het leven die soms voorspoedig, maar al te vaak vol hindernissen verloopt. We moeten daarom beter kijken naar wat wij dagelijks meemaken. En als wij zien dat wij gespannen zijn door de drukte van onze woonplaats, huishouden of kantoor, dan moeten we dat niet zomaar als iets onvermijdelijks aanvaarden.
Ons leven, werk en huiselijke omgeving, met inbegrip van de houdingen en gedragingen van anderen die hierin voorkomen, verschaffen slechts de omstandigheden waaronder wij ons leven leiden. Echter, de kwaliteit van ons leven —die wijzelf, en niemand anders, op dit moment ervaren— is een direct gevolg van onze houding en het hieruit volgende gedrag, en niet van iemand anders afkomstig. Dit blijkt uit het feit dat niet iedereen dezelfde omgeving op dezelfde wijze ervaart.
Natuurlijk is de ene omstandigheid moeilijker dan de andere, zoals bijvoorbeeld het wonen in een land waar oorlog heerst, en dienen we altijd alert te zijn om gevaar te voorkomen. Maar oplettendheid is niet hetzelfde als gespannenheid, en het eerste hoeft niet noodzakelijkerwijs gepaard te gaan met het laatste. Als we er evenwel vanuit gaan dat de gespannenheid onoverkomelijk is, dan zullen we niet eens de moeite getroosten om ervan af te komen. We veroordelen onszelf tot een uiterst onprettige ervaring van het leven. Het hoeft echter niet zo te zijn. Als we ons aldoor nerveus voelen, dan is de eerste stap die we moeten nemen het serieus nemen van onszelf en de kwaliteit van ons leven. Stel je voor dat we op straat lopen en we stappen op een insect dat we gedeeltelijk verpletteren maar niet doden. Als we doorlopen en we negeren de ervaring van het insect dat zijn poot verliest of breekt, dan doen we dit omdat we het insect en zijn leven niet serieus nemen. We hebben er geen respect voor. Indien wij onszelf niet beter behandelen dan een insect en wij onze meeste intieme pijn en angsten verwaarlozen, dan is dat hoogst ongelukkig.
Onszelf serieus nemen betekent dat we werkelijk onderzoeken hoe we ons leven ervaren en, als er iets is waar we ontevreden over zijn, dat we dat aan onszelf toegeven. Onze spanningen en stress gaan niet weg door ze te ontkennen of door eerlijk onderzoek achterwege te laten. Toegeven dat er iets aan ontbreekt is niet hetzelfde als erover klagen en zelfmedelijden te hebben. Het impliceert evenmin dat er iets fundamenteels mis is met ons en dat we ons schuldig hoeven te voelen dat we een slecht mens zijn omdat we zo nerveus zijn. Objectief zijn, niet melodramatisch, en zonder waardeoordelen blijven; deze zijn vereist voor een heilzaam spiritueel proces.
Veilige richting (toevlucht) en de boeddha-natuur
Wanneer we onszelf en de kwaliteit van ons leven serieus nemen, en erkennen dat we moeilijkheden ervaren, dan is de volgende stap dat we erop vertrouwen dat:
- Het mogelijk is de moeilijkheden op te lossen,
- er een weg is om dit te realiseren, en
- wij in staat zij deze weg te volbrengen.
Dit brengt ons op de onderwerpen toevlucht nemen en boeddha-natuur. Het nemen van toevlucht is geen passieve daad die ons in de handen plaats van een hogere macht die alles voor ons doet, zoals de betekenis van het woord "toevlucht" zou kunnen worden opgevat. Het is een actief proces van een veilige, betrouwbare en positieve richting geven aan ons leven. Die richting wordt aangegeven door de Boeddha, de Dharma en de Sangha —de "Drie Kostbare Juwelen". Deze zijn kostbaar omdat zij zowel zeldzaam als waardevol zijn. Elk heeft twee niveaus van betekenis —interpreteerbaar en definitief— en een algemene weergave. Het interpreteerbare niveau leidt tot het definitieve, terwijl de weergave dient als een focus voor respect, zonder op zichzelf een veilige richting te bieden.
De boeddha's zijn degenen die al hun verwarring hebben verwijderd zodat zij in staat zijn hun gehele potentieel aan te wenden ten behoeve van alle voelende wezens. Op het definitieve niveau bieden de boeddha's een veilige richting door hun Dharmakaya, of "lichamen die alles omvatten", namelijk hun alwetende bewustzijn en hun wezenlijke natuur, die beide alles omvatten. De Rupakaya of "de lichamen van vorm" die boeddha's manifesteren, fungeren op het interpreteerbare niveau, terwijl de afbeeldingen van boeddha's de focus of weergave vormen van het eerste juweel van toevlucht.
Op het definitieve niveau verwijst de Dharma als baken van richting naar de complete verwijdering of totale afwezigheid van obstakels, en de volledige realisatie van alle goede eigenschappen van een boeddha. Het interpreteerbare niveau geeft de methode aan waarmee wij deze staat kunnen bereiken, te weten de citaten opgetekend in de geschriften en de realisaties. Deze worden afgebeeld door Dharma-teksten.
Het definitieve niveau van de Sangha als baken van richting is de innerlijke "verzameling" van alle verwijderingen van obstakels en alle realisaties van goede kwaliteiten in de geest. In het bijzonder is deze verzameling zoals verzameld door alle Arya's —degenen die de uiteindelijke realiteit eenduidig en niet-conceptueel hebben gezien— en op weg zijn op het spirituele pad. Het interpreteerbare niveau is de gemeenschap van arya's, zowel leken als kloosterlingen, gekenmerkt door deze verwijderingen en realisaties. Zij worden weergegeven door de spirituele gemeenschap van monniken en nonnen.
In het kort, het definitieve niveau van de Drie Juwelen van Toevlucht —Boeddha, Dharma en Sangha betekent het doel dat we willen bereiken. Hun interpreteerbare niveau geeft aan op welke uiterlijke factoren we dienen te vertrouwen om dit te bereiken. Maar we bezitten ook innerlijke factoren waarop we dienen te vertrouwen. Deze verwijzen naar onze boeddha-natuur.
Wij zijn in staat al onze problemen te elimineren en de definitieve Drie Juwelen te bereiken, omdat iedereen de boeddha-natuur heeft; dat wil zeggen, iedereen bezit de verschillende factoren of grondstoffen die het mogelijk maken. Van al onze natuurlijke grondstoffen, is de geest de meest belangrijke. We bezitten allemaal een geest die van nature vrij is om hetgeen bestaat te kunnen ervaren. Wat er ook gebeurt, en hoe gespannen, verward of ongelukkig we ook moge zijn, we ervaren het. Zelfs doodgaan is iets dat we ervaren als het plaatsvindt. Omdat wij een geest hebben die ons in staat stelt alles dat bestaat te ervaren, bezitten wij de basisgrondstof die ons in staat stelt een totale afwezigheid van verwarring te ervaren en de mogelijkheid, alle goede kwaliteiten ten behoeve van anderen aan te wenden aangenomen dat deze totale afwezigheid en mogelijkheid feitelijk bestaan. Met andere woorden, als wij kunnen vaststellen dat deze twee zaken daadwerkelijk bestaan —en dat zij niet slechts objecten zijn van volledig niet te realiseren wensen— dan kunnen we erop vertrouwen dat wij ze kunnen bereiken, simpelweg omdat wij een geest hebben.
Wij kunnen dingen ervaren zonder verwarring en zonder gespannen te zijn. Zelfs de meest verknipte nerveuze persoon heeft momenten van helderheid en kalmte —al is het alleen maar wanneer hij vredig slaapt en mooie dromen droomt. Dit toont aan dat verwarring en spanning geen integrale onderdelen zijn van de natuur van de geest. Verwarring kan daarom verwijderd worden. Het kan niet alleen verwijderd worden, maar omdat verwarring niet kan worden geverifieerd en kan worden vervangen door begrip, dat wel kan worden bevestigd, kan verwarring voor altijd worden verwijderd. Daarom bestaat de mogelijkheid van een totale afwezigheid van verwarring. Aangezien verwarring ervoor zorgt dat de geest zijn gehele potentieel niet kan gebruiken, bestaat bovendien de mogelijkheid dat, zodra verwarring verdwenen is, het gehele potentieel van de geest wordt aangewend. Omdat we allemaal een geest hebben en de geest van iedereen dezelfde natuur heeft van het kunnen ervaren van dingen die bestaan, kunnen we allemaal de definitieve Drie Kostbare Juwelen van Toevlucht realiseren en ervaren.
Als we daarom het plan opvatten onze verwarring te verwijderen en ons potentieel te realiseren op een wijze zoals aangegeven door de boeddha's, hun realisaties, hun lessen en hetgeen zij hebben bereikt op hun pad, alsmede degenen die vooruitgang boeken op het pad, dan reizen we door het leven met een veilige, betrouwbare en positieve richting. Toevlucht nemen betekent dan ook deze realistische, veilige richting aan ons leven geven. Zonder dit zal onze beoefening van meditatie geen richting hebben en ofwel nergens toe leiden, ofwel tot nog meer verwarring en problemen aanleiding geven. Bovendien zullen we naarmate we op onze reis in deze veilige richting vorderen —anders gezegd, naarmate we de natuur van onze geest en haar relatie tot de werkelijkheid realiseren— meer vertrouwen krijgen in de juistheid van deze richting en in ons vermogen de eindbestemming te bereiken. Hoe groter ons vertrouwen, hoe sneller wij het pad zullen doorlopen.