Wat is een mandala?

 

Twee betekenissen

Het Sanskriet woord mandala betekent 'cirkel'. In het Tibetaans boeddhisme vinden we twee hoofdtypen mandala's; het kan een symbolische voorstelling zijn van het universum, zoals gebruikt in de 'mandala offerande', maar het kan ook specifiek de symbolische voorstelling zijn van het paleis en omgeving van een meditatieboeddha.

De mandala als het universum

In het oude India, ten tijde van het leven van de historische Boeddha Shakyamoeni, werd het universum nogal anders voorgesteld dan ons hedendaags wetenschappelijk onderzoek laat zien. Net als de religie van de jains, stelden de boeddhisten zich het universum voor met in het midden een 'axis mundi' in de vorm van de berg Meru. Hieromheen bevinden zich op een min of meer platte schijf, oceanen met 12 continenten, waarvan onze eigen aarde er één is. Boven de mensen-werelden (de continenten) bevinden zich de verschillende bestaanswerelden van half-goden en goden, en onder ons bevinden zich de bestaanswerelden van de hongerige wezens (pretas) en de ongelukkigen van de helse werelden. Deze vormen samen de bestaanswerelden of dimensies, waar voelende wezens worden wedergeboren afhankelijk van hun karma.

In rituelen tijdens gebedsdiensten, en bij de traditionele gebeden voordat een spirituele leraar Dharma onderwijst, wordt meestal een 'mandala offerande' gedaan, waarbij symbolisch het gehele universum aan de leraar geofferd wordt. Dit kan begeleid worden met een speciaal handgebaar (moedra in het Sanskriet), of een set van mandala-ringen wordt gevuld met substanties om het hele universum te symboliseren. Zie ook de pagina mandala offerande.

De mandala als de wereld van een Boeddha

Waarschijnlijk de meest bekende vorm van mandala's in het Tibetaans boeddhisme zijn de schilderingen (thangka's) of de afbeeldingen in gekleurd zand, de zogenaamde zandmandalas.

In feite echter, stellen deze mandalas een 3-dimensionale wereld voor, zoals gevisualiseerd wordt in tantra meditaties. Er bestaan ook 3D modellen van mandala's - veelal van hout of koper. Het centrale paleis heeft meestal een vierkante structuur, omgeven door verschillende cirkels.

Iedere meditatieboeddha heeft zijn eigen mandala met verschillende kleuren en vormen, en er bevinden zich meestal ook meerdere meditatieboeddha's in een mandala. In het complexe tantra systeem van Kalachakra bevinden zich maar liefst 722 meditatieboeddha's in de volledige mandala, welke door gevorderde beoefenaars tot in elk kleinste detail gevisualiseerd worden om een zeer hoge graad van verfijnde concentratie te bereiken.

Ieder kleinste detail van een mandala heeft een symbolische betekenis, en vaak meer dan één. De boeddhavormen kunnen meerdere gezichten of armen hebben, en veelal houden ze rituele instrumenten vast (zoals de vadjra en bel) die allemaal ook weer hun eigen betekenis hebben. Deze details kunnen bijvoorbeeld de verstorende emoties verbeelden die door de boeddha's zijn overwonnen, de verschillende gezuiverde zintuigen, of de verschillende stadia van het spirituele pad die een boeddha heeft doorlopen.

Het maken van een zandmandala kan al snel 10 tot 20 lange mandagen werk zijn, en is veel meer dan 'zo maar' een kunstwerk. De monniken of nonnen die dit meestal doen beginnen de dag met speciale gebeden, zegenen de gereedschappen en het zand etc. voordat ze beginnen. Ook het 'schilderen' met zand vereist een grote mate van concentratie, zodat het hele ontstaansproces eigenlijk een dagenlange meditatie vormt. Het is vooral ook de positieve energie van deze meditatie die bijzonder krachtig op de omgeving kan werken.

Normaal wordt een zandmandala kort na het gereedkomen en het ritueel waar hij voor gemaakt is ook weer vernietigt. Het zand wordt vaak met gebeden in een rivier gegooid, om op deze wijze het water te zegenen. Dit proces symboliseert daarmee ook vergankelijkheid.