Over sterven en daarna
Wanneer we geconfronteerd worden met ons eigen naderende sterven of dat van een familielid of vriend(in) komen vaak veel vragen naar boven. Wat gebeurt er als we sterven? Waar gaan we heen, is er een hemel en een hel? Kunnen we iets doen om de stervende een betere toekomst te geven?
Het stervensproces volgens het Tibetaans boeddhisme
Het boeddhisme gaat uit van wedergeboorte, en geeft een uitgebreide beschrijving van het stervensproces gezien vanuit de stervende, van de periode tussen wedergeboorten (het bardo), en van de factoren die bepalen in welke vorm we wedergeboren worden.
Het stervensproces begint al vóór de laatste ademhaling en eindigt wanneer de subtielste energie tezamen met het subtielste bewustzijn het lichaam verlaat; dit kan enkele dagen zijn nadat de klinische dood is ingetreden.
Het stervensproces begint met het zogenaamde ‘oplossen’ van de verschillende elementen (aarde, water, vuur, lucht) waaruit ons lichaam is opgebouwd, wat gepaard gaat met het stoppen van de zintuiglijke functies. Tijdens dit proces kan men allerlei zaken ervaren zoals het zien van een soort luchtspiegelingen, rook, vonken, en het gevoel krijgen dat men bijvoorbeeld wegzakt of uitdroogt etc..
Na dit oplossen van de elementen treedt de klinische dood in. Vervolgens lossen de verschillende aspecten van de geest op, en ook de gedachtevorming stopt. Wanneer het meest subtiele bewustzijn en energie zich daarop terugtrekken in het hartchakra kan de stervende een ervaring hebben van het zogenaamde helder-licht-bewustzijn. Dit subtiele bewustzijn verlaat vervolgens het gestorven lichaam en gaat via een tussenstaat (bardo) op weg naar een nieuwe wedergeboorte, dit kan meerdere dagen of weken na de klinische dood zijn.
Na het sterven gaat alleen deze subtiele bewustzijnsstroom met zijn gewoontepatronen, positieve en negatieve indrukken (karma) verder. Tijdens het stervensproces worden ook mentale indrukken (karma) actief die de volgende wedergeboorte bepalen.
Als men tijdens het sterven aan heilzame zaken kan denken, zoals toevlucht, mededogen en het helder-licht-bewustzijn, dan zullen vooral positieve mentale indrukken worden geactiveerd en kan een gunstige wedergeboorte volgen. Voor het bewust waarnemen en controleren van al deze processen is echter veel mentale training nodig, die men kan verkrijgen door het beoefenen van meditatie. Dus naast veel andere redenen, is mediteren dus ook een belangrijke oefening om ons tijdens het stervens- en wedergeboorteproces een positieve richting in te sturen.
Het moment waarop zich het helder-licht-bewustzijn manifesteert wordt gezien als een bijzondere kans om de ware natuur van onze geest te herkennen, en een ervaren beoefenaar kan hier zelfs een zeer belangrijke spirituele ontwikkeling realiseren. Zie hierover ook Bardo en wedergeboorte, het transcript van een les door Geshe Sonam Gyaltsen.
Wat te doen tijdens het sterven van een niet-boeddhist?
Wanneer stervenden geen boeddhist zijn en niet vertrouwd zijn met meditatie, doen zij er het beste aan om te proberen niet overweldigd te zijn door hechting aan mensen of bezittingen, en negatieve emoties als woede of angst niet de overhand te laten krijgen. Zonder deze beheersing is het bewustzijn vaak overgeleverd aan negatieve mentale patronen die tijdens het afgelopen of andere eerdere levens zijn opgebouwd. Het activeren van de positieve indrukken in het bewustzijn en de negatieve emoties te beperken is dus essentieel om de kans op een positieve wedergeboorte te stimuleren. Van mensen die een stervende begeleiden wordt dus vooral een positieve instelling gevraagd van liefde en mededogen. Voor alles wat er gebeurt is de stervende zelf uiteraard de leidraad.
-
Omring de stervende zo veel mogelijk met een harmonieuze, vriendelijke en heldere sfeer; dit kan de stervende herinneren aan de positieve religieuze leringen en zo min mogelijk aanleiding geven voor negatieve reacties van aversie en gehechtheid.
-
Help de stervende om positieve herinneringen op te wekken. Wat is goed gedaan in het leven, hoe heb je anderen kunnen helpen, een tevreden gevoel opwekken.
- Respecteer vooral ook de religieuze overtuigingen van de stervende, en ga in geen geval proberen te preken.
-
Vermijd afleiding, allerlei verstoringen en vooral het irriteren van de stervende.
-
Als de stervende er zelf niet over begint, niet praten over hetgeen fout is gedaan. Begint hij/zij er wel over, dan troosten, benadrukken dat je gedane zaken niet meer kunt omkeren, maar je kunt er wel spijt over voelen.
Er wordt benadrukt om het lichaam tijdens het stervensproces niet aan te raken. Op het moment dat de verschillende elementen ‘oplossen’ kan aanraken het bewustzijn versneld uit het lichaam kunnen gaan of via een ongunstige plek (lagere delen van het lichaam) het lichaam verlaten, wat een negatieve invloed kan hebben op de wedergeboorte. Traditioneel wordt als het beste beschouwd wanneer het bewustzijn het lichaam via de kruin verlaat. Het is belangrijk om hierover tijdig afspraken te maken met de omgeving (huisarts, ziekenhuis ed.). Mocht het lichaam tijdens het sterven toch aangeraakt moeten worden, dan wordt aangeraden eerst de kruin aan te raken, zodat het bewustzijn daarheen wordt gericht. Aangezien het stervensproces vaak pas dagen na de klinische dood volledig is afgerond, wordt ideaal gezien het lichaam pas aangeraakt nadat er tekenen zijn dat de bewustzijnstroom het lichaam heeft verlaten.
Wat te doen tijdens het sterven van een boeddhist?
Vergankelijkheid en de gedachte aan de dood vormen een leidend principe bij meditatie binnen het boeddhisme en zijn een toetssteen voor de manier waarop mensen in het leven staan. Het hele leven is in die zin een voorbereiding op het sterven. Een boeddhist maakt zich vertrouwd met het idee van vergankelijkheid en zelfloosheid en zal door te mediteren op onthechting en positieve gewoontes zijn eigen sterven voorbereiden.
Voor een boeddhist kan een altaar worden ingericht; je kunt als gewenst wierook of kaarsen branden, afbeeldingen van boeddha’s of leraren in het zicht van de stervende plaatsen, en een boeddhistische tekst aan het hoofdeind plaatsen. Het fluisteren van mantra’s of de naam van de leraar en een boeddha in het oor van de stervende kan de geest positief beïnvloeden, als de stervende zelf die wens te kennen heeft gegeven. Ook het toevluchtgebed kan voor de stervende een zeer positieve werking hebben.
De stervende zelf, de leraar, of de Sangha kunnen beoefeningen doen zoals meditatie, het reciteren van mantra’s of het doen van verschillende visualisaties. Het is niet persé nodig dat gebeden aan het bed van de stervende worden uitgevoerd, die kunnen ook elders worden gedaan.
Vooral bij een gevorderde beoefenaar kan het belangrijk zijn om het aanraken van het lichaam te vermijden vóór het stervensproces helemaal beeindigd is, omdat de persoon mogelijk mediteert. Er kunnen gezegende pillen, zand van een zandmandala of andere gezegende voorwerpen op de kruin of het hartchakra worden gelegd om het bewustzijn gunstig te beïnvloeden. Ook wordt wel geadviseerd om het lichaam in de ‘leeuwenhouding’ te leggen, de houding waarin Boeddha Shakyamoeni is gestorven: op de rechterzij, met de rechterhand onder het hoofd en de linkerhand op de linkerheup.
Een vajrayana-boeddhist zal tijdens het leven in zijn meditaties het stervensproces ‘oefenen’ zodat hij de verschillende fasen zal kunnen herkennen wanneer het werkelijke sterven plaatsvindt. Men kan de geest verbinden met de boeddha door het nemen van toevlucht, het visualiseren van het boeddhapotentieel in de vorm van een verlichte boeddha of de eigen spirituele leraar, of het doen van de persoonlijke beoefeningen.
De uitvaart
De Tibetaanse tradities in Nederland kennen (nog) nauwelijks vaste uitvaartceremonies of diensten waarin vaste rituelen worden gedaan. Soms kan op aanvraag van de betrokkenen een ceremonie door de spirituele leraar of Sangha worden uitgevoerd, een aantal boeddhistische gebeden worden uitgesproken, rituelen worden gedaan en mantra’s worden gereciteerd tijdens het uitvaartceremonieel. Het is belangrijk de niet-boeddhistische familie te respecteren en rituelen eventueel elders uit te voeren. De bloemenkransen kunnen in gedachten worden geofferd aan de boeddha’s.
Er zijn verschillende boeddhistische activiteiten die gedaan kunnen worden:
- Rituelen om het bewustzijn te zuiveren en te richten op de natuur van de geest
- Offerandes en beoefeningen van vrijgevigheid om goed karma voor de gestorvene te creëren
- Lichtofferanden
- Meditaties op leegte en het reciteren van bijvoorbeeld de Hartsoetra
- Levensreddende activiteiten als het redden van dieren
- Tantrische beoefeningen die de gestorvene deed tijdens zijn of haar leven
Hierbij wordt de positieve energie uiteraard toegewijd aan de gestorvene.
In Tibet kende men verschillende vormen van lijkbezorging, die verbonden zijn met de verschillende elementen aarde, water, vuur, lucht en ether. Traditioneel werd in Tibet vaak een ‘luchtbegrafenis’ uitgevoerd. Het lijk werd omgeven met vaste rituelen en daarna achtergelaten in de bergen om door de vogels te worden opgegeten. Het lichaam diende dan als laatste offergave nog als voedsel voor dieren.
In Nederland kan men begraven of gecremeerd worden, meestal wordt er gecremeerd. Wettelijk is het in Nederland ook mogelijk om een urnengalerij bij centra in te richten, maar in de praktijk is dit in Nederland nog niet gebeurd, hoewel er hier en daar wel plannen toe bestaan.
De tussenstaat (bardo)
Binnen maximaal zeven weken na de dood zal het bewustzijn een nieuwe levensvorm vinden die overeenstemt met het karma, het geactiveerde potentieel van negatieve of positieve indrukken. Daarbij geldt iedere zevende dag als een belangrijk moment omdat hier een soort herhaling van het stervensproces plaatsvindt; de ‘kleine dood’.
In deze bardoperiode kan de gestorvene door relaties en gemeenschappen op verschillende manieren worden ondersteund:
- Zuiveringsrituelen (poedja’s), mantra recitaties, en meditatie voor de gestorvene. Dit kan door de eigen leraar of boeddhistische gemeenschap (Sangha) worden gedaan, maar ook door andere boeddhistische kloosters.
- Geur/voedsel offerandes voor het bardo-wezen om te voorkomen dat negatieve indrukken ontstaan.
- Lichtofferandes, waarbij kaarsen of andere lichten gebrand worden, kunnen helpen de helderheid van het bewustzijn te bevorderen. Deze kunnen ook in het Maitreya Instituut verzorgd worden (zie de pagina over lichtofferandes).
- Levens redden; men kan zelf dieren kopen die voor de slacht bestemd zijn en ze vrij laten of te (laten) verzorgen. In het Maitreya Instituut Loenen worden regelmatig dierenlevens gered (zie de pagina over dierenwelzijn).
- Achtergeblevenen kunnen goede wensen en goede daden doen, en de positieve energie daarvan opdragen aan de overledene.
- Bezittingen van de gestorvene kunnen worden weggegeven en kan er geld worden gedoneerd aan goede doelen.
- Na negenenveertig dagen wordt soms een gezamenlijke (kleine) afsluitende beoefening gedaan.
Het Maitreya Instituut
Het Maitreya Instituut Loenen kan eventueel behulpzaam zijn met:
- Het gebruiken van het Persoonlijk Wensenformulier (pdf-bestand); door jezelf of met de stervende liefst geruime tijd van tevoren in te vullen.
- Beantwoorden van vragen door onze coördinatoren Klaas Boer of ven. Yangdzom (Koosje van der Kolk) (zie onderaan deze pagina).
- Toewijdingsgebeden tijdens regelmatig terugkerende rituelen (poedja's) kun je aanvragen bij het Maitreya Instituut via **dit formulier.
- Aanvragen van gebeden door z.h. de Dalai Lama, Lama Zopa Rinpoche of kloosters in India en Nepal; dit gebeurt automatisch wanneer wij van het overlijden van leden kennis nemen. Voor niet-leden kun je dit aanvragen op de FPMT website.
- Lichtofferandes; deze kun je ook aanvragen bij het Maitreya Instituut via **dit formulier.
- Dierenlevens redden met de dierenrituelen in Loenen en Amsterdam; zie ook deze pagina over dierenwelzijn, het dierenritueel en euthanasie bij huisdieren. Toewijding of sponsoring kunt u aanvragen bij het Maitreya Instituut via dit formulier.
- Boeddhistische boeken over sterven, in Loenen is ook ons uitgebreide Handboek voor Stervensconsulenten te verkrijgen.
Mogelijkheid tot aanvragen lezingen
Het Tibetaans boedhisme biedt een schat aan informatie over het stervensproces en de manier om daar zinvol en effectief mee om te gaan. Mocht je beroepsmatig of als vrijwiller werkzaam zijn in bijvoorbeeld gezondheidszorg, ouderenzorg, stervensbegeleiding en meer informatie willen over het sterven, dan biedt het Maitreya Instituut ook de mogelijkheid om een lezing over dit onderwerp aan te vragen. Je kunt hiervoor contact opnemen met ven. Yangdzom (Koosje van der Kolk) ( koosjekolk@gmail.com / 06-44964210, spreek antwoordapparaat in, je wordt terug gebeld) of Klaas Boer ( k.boer@wellant.nl / 026 - 4450626).
Zie ook: