Kunst en symboliek

De eerste eeuwen na de Boeddha

Boeddha Shakyamoeni leefde rond de zesde eeuw v. Chr., maar er zijn geen boeddhistische (kunst-) voorwerpen bekend van vóór de derde eeuw v. Chr.

De oudste archeologische vondsten (vooral uit steen gehouwen ornamenten), stammen uit de tijd van koning Ashoka (273-232 v. Chr.) die het boeddhisme tot staatsreligie uitriep.

Kort daarna begonnen mensen met het uithouwen van boeddhistische kloosters in de rotsen, waarbij ze veel kunst produceerden die door de eeuwen bewaard is gebleven. Mogelijk is het oudst bekende boeddhistische monument een stoepa.

De eerste afbeelding van de Boeddha in menselijke gedaante stammen uit de eerste eeuw v. Chr., daarvoor waren kunstwerken meestal symbolisch.

Verschijning van het Vadjrayana

Met de verschijning van het Vadjrayana (tantra) rond de vierde eeuw n. Chr., ontstond een ware explosie aan nieuwe kunst en symboliek. In tantra meditatie wordt namelijk visualisatie en verbeeldingskracht geoefend, en er verscheen een grote hoeveelheid afbeeldingen van boeddhavormen, rituele voorwerpen en symbolische objecten om deze beoefeningen te ondersteunen. Het Vadjrayana met al zijn kunstuitingen is vooral in het Tibetaans boeddhisme bewaard gebleven, en deels ook in de Japanse Shingon traditie.

Symbolen voor de Boeddha

De Boeddha wilde niet als persoon verheerlijkt worden, en was dus ook wars van afbeeldingen van hemzelf. In de vroege kunst werd de Boeddha dan ook alleen symbolisch afgebeeld, zoals met het Dharma-wiel en de Bodhi-boom, maar ook als voetafdrukken, een troon, een bedelnap of een leeuw.

Het Dharma-wiel (Dharmachakra in Sanskriet) symboliseert dat de Boeddha het wiel van de Dharma (leer van de Boeddha) draaide door les te geven. Het wiel heeft acht spaken, die het achtvoudige pad symboliseren, de drie draaiende elementen in het midden staan voor de Drie Juwelen: Boeddha, zijn leer (Dharma) en de spirituele gemeenschap (Sangha).
Het wiel kan ook in drie aspecten van de beoefening verdeeld worden: de as staat voor discipline, de spaken voor wijsheid, en de velg voor concentratie.

De Bodhi-boom refereert aan de boom waaronder de Boeddha de verlichting bereikte in Bodhgaya, India. Er bestond al een cultus van het aanbidden van bomen in het oude India, dus de ontwikkeling van de boom en een boomblad als symbool lag voor de hand. Een nakomeling van de oorspronkelijke Bodhi boom staat nog steeds op de plaats van de verlichting, en in Sri Lanka worden nakomelingen van deze Bodhi boom als heilige objecten beschouwd.

De troon is een referentie zowel aan de koninklijke afkomst van de Boeddha, als het idee van een spiritueel koningschap. Op oude stenen ornamenten vind je vaak de Bodhi-boom of het Dharma-wiel op de troon als symbool voor Boeddha.

De leeuw is niet alleen in India een symbool van kracht en koningschap. De leer van de Boeddha wordt soms ook wel eens de leeuwenbrul genoemd, uiteraard ook weer symbool van kracht en macht. Je vind ook vier leeuwen op pilaren die koning Ashoka op veel locaties plaatste, de leeuwen staan voor het verspreiden van de leer van de Boeddha in de vier windrichtingen.

Voetafdrukken van de Boeddha uit steen gehouwen of schilderingen symboliseren zijn lichamelijke aanwezigheid. Op deze voetafdrukken vind je vaak symbolen als het dharmawiel of swastika's.

De bedelnap wordt tot op de dag van vandaag gebruikt door veel monniken en nonnen bij hun dagelijkse bedelronde voor voedsel.

Zie meer over boeddhabeelden in Tibet.

Enkele andere eeuwenoude symbolen

De Drie Juwelen staan voor de Boeddha, zijn leer (de Dharma), en de spirituele gemeenschap (Sangha), en worden - niet verassend - als drie juwelen afgebeeld.

Stoepa's zijn een soort monumenten die het lichaam, de spraak en de geest van de Boeddha symboliseren, maar vooral ook de verlichte geest van de Boeddha en het pad dat er naar leidt. Stoepa's (of Chortens in het Tibetaans) worden al gebouwd sinds de vroegste tijd in de boeddhistische geschiedenis. In de Tibetaanse traditie staan stoepa's vaak eerst op een troon. De meestal vierkante onderkant symboliseert (onder andere) de aarde, het ronde deel daarboven staat voor water, de conische piek staat voor vuur en de soort parasol bovenin voor lucht. De verschillende ringen van de piek staan voor de verschillende stadia van het pad naar boeddhaschap. Stoepa's zijn gevuld met mantra's, eventueel relikwieën van leraren en andere heilige objecten.
Zie meer over Stoepa's.

Herten zijn een referentie aan het Hertenpark in Sarnath waar de Boeddha zijn eerste les gaf. Er wordt gezegd dat het zo wonderbaarlijk en vredig was, dat zelfs de herten kwamen luisteren. In de Tibetaanse traditie vind je boven de kloosteringang vaak twee herten met een Dharma-wiel in hun midden, dit betekent dat zich in het klooster de complete collectie boeddhistische teksten van de zgn. Kangyur en Tengyur bevinden (soetra's, tantra's en hun belangrijkste commentaren).

De Swastika is een bekend symbool voor geluk in India. Jammer genoeg hergebruikten de Nazi's het als symbool, waardoor het in het Westen bijna het tegenovergestelde van geluk is gaan betekenen. (Voor Hindoes symboliseert de rechtsdraaiende swastika de zon, en een linksdraaiende staat voor de godin Kali en magie.)

Het levensrad is een afbeelding van de verschillende bestaanswerelden die naar verluidt al door de Boeddha zelf als illustratie werd gebruikt. In de as in het centrum vind je meestal drie dieren die de drie verstorende emoties uitbeelden: de haan voor gehechtheid, de slang voor woede en het varken voor onwetendheid. Deze emoties zijn de hoofdredenen waarom we steeds weer met leven, lijden en wedergeboorte worden geconfronteerd.
Tussen de zes spaken bevinden zich de zes bestaanswerelden van goden en half-goden, mensen, dieren, hongerige geesten en hellewezens. Zie ook Samsara: leven en sterven.
Op de velg van het wiel zijn de twaalf schakels van afhankelijk ontstaan afgebeeld. De schakels beelden het proces uit hoe onze negatieve emoties resulteren in de ervaring van problemen en ellende in de cyclus van het leven (Samsara).
Het wiel wordt vastgehouden door Yama, de heer van de dood, die heerst in alle bestaanswerelden.

De recente boeddhistische vlag

Deze vlag is in 1880 ontworpen door de Amerikaan Colonel Henry Steele Olcott.
De vijf kleuren van de vlag symboliseren de kleuren van de aura die de boeddha uitstraalde toen hij de verlichting bereikte.
Blauw voor Liefdevolle vriendelijkheid, vrede en universele compassie.
Geel voor de Middenweg; het vermijden van extremen.
Rood voor de zegeningen van beoefening, wijsheid, deugdzaamheid, voorspoed en waardigheid.
Wit voor de zuiverheid van de Dharma die naar bevrijding leidt.
Oranje voor de Dharma, wijsheid.