Wie of wat is de Boeddha?
Wie is Boeddha? Als hij slechts een mens is, hoe kan hij ons dan helpen?
Er zijn veel manieren om te beschrijven wie en wat de Boeddha is, maar de verschillende interpretaties hebben wel Boeddha’s onderricht als bron.
Eén manier is de historische Boeddha, die ruim 2500 jaar geleden leefde, te beschouwen als een mens die zijn geest zuiverde van alle verstorende emoties en onwetendheid, en die al zijn geestelijke mogelijkheden ontwikkelde tot alwetendheid. Ieder mens, en zelfs ieder voelend wezen dat hetzelfde doet wordt een boeddha.
Een andere manier is een bepaalde boeddha of boeddhavorm op te vatten als alwetende geest die zich in een bepaalde fysieke vorm manifesteert om met ons te communiceren.
Weer een andere manier is Boeddha - of één van de boeddhavormen - te beschouwen als de toekomstige boeddha die we zelf kunnen worden als we ons op de juiste manier bezighouden met het pad, onze geest zuiveren en al onze mogelijkheden ontwikkelen. Laten we deze drie manieren eens nader onderzoeken.
De historische Boeddha
De historische Boeddha Shakyamoenie werd in zuid Nepal als prins geboren, en had alles wat het leven te bieden had in termen van materieel bezit en rijkdom, een liefhebbend gezin, roem, reputatie en macht. Hij begreep dat hoewel deze zaken tijdelijk werelds geluk brachten, ze nooit blijvend geluk zouden kunnen brengen. Daarom verliet hij zijn koninklijke omgeving en werd hij een asceet op zoek naar de waarheid over hoe we blijvend geluk kunnen realiseren. Na zes jaar van intensieve studie en zware lichamelijke oefeningen, begreep hij dat zelfkastijding ook niet het pad naar het uiteindelijke geluk was. Vervolgens ging hij onder de bodhi-boom zitten en in diepe meditatie zuiverde hij zijn geest volledig van alle verkeerde zienswijzen, negatieve handelingen en de indrukken daarvan op zijn geest, en perfectioneerde hij al zijn mogelijkheden en goede eigenschappen. Zo werd hij een volledig verlichte boeddha. Daarna gaf hij met mededogen en wijsheid zijn onderricht zodat anderen ook in staat zijn om geleidelijk aan hun eigen geest te zuiveren, hun mogelijkheden te ontwikkelen en dezelfde realisatie en staat van geluk te bereiken als hijzelf.
Hoe kan Boeddha ons bevrijden van onze problemen en onze pijn? Hij kan zeker de verstorende emoties niet uit onze geest trekken zoals een doorn uit onze voet getrokken kan worden. Ook kan hij onze onzuiverheden niet wegwassen met water of zijn wijsheid in onze geest gieten. Boeddha bezit een onbevooroordeeld mededogen voor alle voelende wezens en koestert ons meer dan zichzelf; dus als ons lijden alleen door een handeling van Boeddha opgeheven zou kunnen worden, dan zou hij dat beslist al gedaan hebben.
Onze ervaring, geluk of pijn, hangt af van onze eigen geest. Het hangt af van de vraag of we de verantwoordelijkheid voor het beheersen van onze verstorende emoties en handelingen al dan niet op ons nemen. Boeddha heeft ons laten zien hoe we dat kunnen doen door middel van het pad dat hijzelf ook is gegaan, van de staat van een gewoon verward wezen, zoals we nu zijn, tot de staat van volledige zuivering en groei, ofwel het boeddhaschap. Het is aan ons om deze methode te beoefenen en onze geest te transformeren. Boeddha Shakyamoenie is iemand die heeft bereikt wat wij allemaal graag willen bereiken: de staat van eeuwigdurend geluk. Dat heeft hij overgedragen zowel door middel van zijn levensverhaal, als door de vele lessen die hij heeft gegeven. Maar hij kan geen controle uitoefenen op onze geest, dat kunnen wij alleen zelf. Ónze verlichting hangt dus niet alleen af van Boeddha die ons het pad wijst, maar vooral van onze eigen inzet bij het volgen van dit pad.
We kunnen dit vergelijken met naar Londen willen gaan. Eerst moeten we uitzoeken of er wel een plaats bestaat die Londen heet. Daarna zoeken we iemand die daar al eens is geweest en die de kennis, het vermogen en de bereidheid bezit om ons alle informatie voor de reis te verschaffen. Het zou dwaas zijn om iemand te volgen die er nog nooit is geweest, want hij zou zonder het te weten een foute uitleg kunnen geven. Onze reisgids kan ons informeren over wat we op onze tocht mee moeten nemen, en wat we beter achter kunnen laten. Hij kan ons vertellen hoe we op een ander vliegtuig moeten overstappen, hoe we de verschillende plaatsen waar we doorheen komen kunnen herkennen, welke gevaren we onderweg tegen kunnen komen, etc.
De Boeddha heeft zelf de staat van volledige zuivering en groei bereikt; hij heeft de wijsheid en het mededogen, en is dus in staat om ons het pad te wijzen. Het zou onverstandig zijn om onszelf te verlaten op de hulp van iemand die de verlichte staat zelf nog niet heeft bereikt. Boeddha heeft de diverse niveaus van de paden en stadia beschreven, hoe we van het ene naar het andere kunnen komen, welke eigenschappen we moeten meenemen en ontwikkelen en welke we achter kunnen laten.
Een reisgids kan ons echter niet dwingen op reis te gaan - hij kan slechts de weg aanduiden. We moeten zelf naar het vliegveld komen en op het vliegtuig stappen. Evenzo kan de Boeddha ons niet dwingen het pad te beoefenen. Hij onderwijst en zijn eigen leven toont hoe we het moeten doen, maar wij moeten het zelf doen.
Boeddha's als manifestaties
De tweede manier om over boeddha's te denken is als manifestatie van de alwetende geest in een fysieke vorm. Deze wezens die boeddha zijn, zijn alwetend in die zin dat ze alle bestaande verschijnselen net zo helder waarnemen als wij onze hand kunnen zien. Ze hebben dat vermogen gekregen door hun wijsheid en mededogen volledig te ontwikkelen, waardoor ze alle gebreken ophieven. Maar wij kunnen niet direct communiceren met de alwetende geest van de boeddha's omdat we niet helderziend zijn. Als de boeddha's hun grootste wens om alle voelende wezens naar de verlichting te leiden in vervulling willen doen gaan, dan is het noodzakelijk dat ze met ons communiceren. En om met ons te kunnen communiceren nemen ze een fysieke vorm aan. Op deze manier kunnen we denken aan Boeddha Shakyamoenie als een wezen dat al verlicht was en dat verscheen in de vorm van een prins teneinde ons te onderrichten.
Maar als hij al verlicht is, hoe kan hij dan wedergeboren worden? Shakyamoenie werd niet wedergeboren onder invloed van verstorende emoties en handelingen (karma) zoals gewone wezens, want hij had deze onzuiverheden reeds uit zijn geest verwijderd. Hij was in staat om op aarde te verschijnen door de kracht van zijn mededogen.
Als we aan Boeddha denken als manifestatie, dan moeten we geen nadruk leggen op Boeddha als persoonlijkheid. We kunnen ons beter concentreren op de eigenschappen van de alwetende geest die in de vorm van een mens verschijnt. Dit is een abstractere manier om Boeddha te begrijpen, dus er is meer inzet voor nodig om zo te denken en te begrijpen.
Op dezelfde wijze kunnen de diverse verlichte boeddhavormen worden gezien als manifestaties van de alwetende geest. Waarom zijn er zoveel boeddhavormen als alle wezens die de verlichting hebben bereikt dezelfde realisatie hebben? Dat komt omdat elke fysieke verschijningsvorm andere aspecten van onze persoonlijkheid benadrukt en ermee communiceert.
Avalokiteshvara (Kuan Yin, Chenrezig) is bijvoorbeeld de manifestatie van mededogen van alle boeddha's. Hoewel hij alle mededogen en wijsheid van een boeddha bezit, benadrukt Avalokiteshvara's manifestatie vooral mededogen. Door aan Avalokiteshvara te denken, tot hem te bidden en op hem te mediteren, kunnen we alle eigenschappen van de boeddha's ontwikkelen en in het bijzonder zal ons mededogen zich sneller ontwikkelen.
De witte kleur van Avalokiteshvara benadrukt zuiverheid, in dit geval zuivering van egoïsme door middel van mededogen. De duizend armen, elk met een oog in de handpalm, drukken uit hoe onbevooroordeeld het mededogen staat tegenover alle wezens en hoe bereid het is hen te helpen. Door mededogen in deze fysieke vorm te visualiseren communiceren we op een non-verbale en symbolische manier met mededogen.
Manjoeshri wordt gezien als de manifestatie van de wijsheid van alle boeddha's, hoewel ook Manjoeshri dezelfde realisaties heeft als alle andere boeddha's. Manjoeshri wordt in de Tibetaanse traditie geel afgebeeld, terwijl hij een vlammend zwaard en een lotusbloem met de Soetra van de Perfectie van Wijsheid vasthoudt. Zijn fysieke vorm staat symbool voor innerlijke realisaties. De kleur geel staat voor de wijsheid, die de geest verlicht zoals de gouden stralen van de zon de aarde verlichten. Ook het zwaard symboliseert wijsheid, maar dan in zijn functie van het wegsnijden van onwetendheid. Dat hij de Soetra van de Perfectie van Wijsheid vasthoudt geeft aan dat wij deze soetra moeten bestuderen, overdenken en erop mediteren, willen we deze wijsheid ontwikkelen. Door Manjoeshri te visualiseren en op hem te mediteren, kunnen we de eigenschappen van een boeddha, en in het bijzonder wijsheid, ontwikkelen.
Elke boeddhavorm benadrukt een bepaald aspect van de verlichte eigenschappen, teneinde die eigenschap symbolisch aan ons over te brengen. Dit betekent niet dat een wezen als Avalokiteshvara een verzinsel is. Op een bepaald niveau kunnen we de Boeddha van mededogen begrijpen als zijnde iemand die in een bepaald Zuiver Land woont. Op een ander niveau kunnen we hem zien als de manifestatie van mededogen in onze wereld, in een fysieke vorm.
We moeten niet in verwarring raken omdat Avalokiteshvara soms een mannelijke en soms een vrouwelijke vorm bezit. Dat komt niet omdat hij/zij niet kon kiezen. De verlichte geest staat boven het mannelijke of vrouwelijke. Het zijn slechts verschijningen om te kunnen communiceren met ons gewone wezens, die zo vastzitten in vormen.
De aard van al deze manifestaties is hetzelfde: de alwetende geest van wijsheid en mededogen. De boeddha's en boeddhavormen zijn geen afzonderlijke wezens op dezelfde manier als waarop een appel en een sinaasappel verschillen. Ze hebben juist dezelfde aard, maar verschijnen slechts in verschillende uiterlijke vormen om met ons op verschillende manieren te kunnen communiceren. Van een klomp klei kun je een kan, vaas, een bord of een beeldje maken. De aard van deze voorwerpen is hetzelfde - klei - toch dienen ze verschillende functies overeenkomstig de manier waarop de klei is gevormd. Op dezelfde manier is de aard van alle boeddha's en boeddhavormen de alwetende geest. Deze geest verschijnt in een grote verscheidenheid van vormen om verschillende functies te kunnen dienen. Als we mededogen willen ontwikkelen, mediteren we meer op Avalokiteshvara; als onze geest mat en traag is, benadrukken we de beoefening van Manjoeshri, de Boeddha van Wijsheid. Deze Boeddha's hebben allen dezelfde realisatie, maar ieder heeft zijn eigen specialiteit.
De boeddha die we kunnen worden
De derde manier waarop we de Boeddha, tot wie boeddhisten toevlucht nemen, kunnen begrijpen is als de verschijning van ons eigen boeddhapotentieel (of boeddhanatuur) als deze volledig ontwikkeld zou zijn. Alle voelende wezens hebben de mogelijkheid om boeddha te worden, want we hebben allemaal de heldere natuur van de geest. Op het moment wordt onze geest verduisterd door verstorende emoties (klesha) en handelingen (karma). Door voortdurende oefening kunnen we deze onzuiverheden uit onze geestesstroom verwijderen en de zaden van al onze mogelijkheden voeden. Zo kan ieder van ons een boeddha worden als het proces van zuivering en groei voltooid is. Dit is een uniek kenmerk van het boeddhisme, want in de meeste religies bestaat er een onherstelbare afstand tussen het goddelijk wezen en de mens. Boeddha heeft echter gezegd dat elk levend wezen de mogelijkheid tot perfectie in zich draagt. Het is slechts een kwestie van beoefening en het creëren van de oorzaken om die perfecties te bereiken.
Als we Boeddha of een boeddhavorm visualiseren en aan hem denken als de toekomstige boeddha die we zullen zijn, dan stellen we ons onze, nu nog latente, boeddhanatuur voor in zijn volledig ontwikkelde vorm. We denken aan de toekomst wanneer we het pad van zuivering en groei voltooid zullen hebben. We stellen ons de toekomst voor in het heden en op deze wijze bevestigen we onze eigen goedheid. Dit helpt ons tevens te begrijpen dat wat ons uiteindelijk beschermt tegen lijden, onze eigen beoefening en het bereiken van de verlichting is.
Deze drie verschillende manieren om Boeddha te begrijpen lopen op in moeilijkheidsgraad. Misschien kunnen we ze niet meteen vatten. Dat is prima. De verschillende interpretaties zijn uitgelegd omdat mensen op verschillende manieren dingen begrijpen. We worden niet geacht allemaal op dezelfde manier te denken of alles meteen te begrijpen.